Archeolog drzew poszukuje wskazówek w renesansowych dziełach sztuki

[KopalniaWiedzy.pl 357]

Jak wielu mieszkańców Umbrii Isabella Dalla Ragione dorastała, słysząc o wielkich malarzach renesansowych, którzy tworzyli tu w XV i XVI w. Piero della Francesca, Pinturicchio czy Rafael zostawili po sobie ślady w kościołach i pałacach górnej doliny Tybru. Mimo to dopiero ok. 20 lat temu Dalla Ragione, specjalistka w dziedzinie agronomii oraz archeolog drzew, jak sama lubi się nazywać, dostrzegła, że miejscowe dzieła sztuki kryją cenne wskazówki dot. odchodzącej w niepamięć bioróżnorodności Włoch. Łącząc ze sobą wskazówki z dzieł sztuki, manuskryptów i przekazów ustnych, a także odwiedzając porzucone pola i ogrody klasztorne, Isabella zidentyfikowała imponującą liczbę starych odmian owoców. Obecnie wiele z nich hoduje w sadzie.

Muzeum pod gołym niebem

W 1985 r. razem z ojcem, Liviem, założyła Archeologia Arborea, czyli będący kolekcją cennych roślin sad w San Lorenzo di Lerchi. Całkiem słusznie nazywa się go muzeum pod gołym niebem. W styczniu 2014 r. powstała Fondazione Archeologia Arborea, której Isabella szefuje.

Nie tak dawno temu Dalla Ragione obroniła też doktorat nt. historycznych i genetycznych badań lokalnych starych odmian gruszy.

W okolicach Sansepolcro, gdzie w 1957 r. urodziła się Isabella, przez długi czas praktykowano połownictwo (mezzadria). W latach 50. XX w. Włochy postawiły jednak na ekonomię przemysłową. Wielu rolników porzuciło wtedy ziemię i wyjechało do miast w poszukiwaniu nowej pracy. Ojciec Isabelli sam był rolnikiem, dlatego bardzo mu zależało na ocaleniu miejscowej kultury ludowej. Sporo czasu spędzał więc na poszukiwaniu sprzętu i roślin na leżących odłogiem polach. Dla mnie było to jak poszukiwanie skarbów.

Po takich doświadczeniach wybór kierunku studiów był dla Isabelli oczywisty - ukończyła rolnictwo na Uniwersytecie w Perugii.

Około 20 lat temu Dalla Ragione zauważyła, że sporo wskazówek odnośnie do starych odmian owoców kryje się w renesansowych freskach i innych malowidłach, które zachowały się w pałacach i muzeach środkowych Włoch.

Wskazówki u dawnych mistrzów

W połowie pierwszej dekady XXI w. zaczęły się wizyty Isabelli w archiwach Palazzo Bufalini w Citta di Castello. Znajduje się tam spora kolekcja starych dokumentów, w tym przepisów kulinarnych z odniesieniami do historycznych roślin. Przesiadując w bibliotece, Dalla Ragione musiała czasem dać oczom odpocząć. Patrzyła wtedy na freski na suficie. [W pewnym momencie] zaczęłam się zastanawiać, czy te freski mogłyby mi coś powiedzieć o starych odmianach [owoców].

Wnętrza pałacu były zdobione freskami o różnorodnej tematyce, otoczonymi girlandami owoców i warzyw. Okazało się, że wyszły one spod pędzla Cristofana Gherardiniego, ucznia Giorgia Vasariego, który starał się zachęcać swoich podopiecznych, by przedstawiali realne owoce. Przestudiowawszy ich kształty i barwy, Gherardini malował ogórki, melony i dynie. Musiały więc rosnąć w pobliskich gospodarstwach albo w pałacowym sadzie.

Większość tych odmian, np. białe ogórki, jest dziś rzadka w tej części Umbrii, ale Isabelli udało się rozpoznać i skatalogować sporo obiektów namalowanych przez Gherardiniego. Udało się to dzięki informacjom z archiwów pałacu i historiom opowiadanym przez ludzi podczas wypraw, jakie odbywała z ojcem.

Gruszka, która okazała się jabłkiem i jabłko, które okazało się gruszką

Zachęcona początkowymi sukcesami, Dalla Ragione zaczęła badać kolejne dzieła renesansowe ze środkowych Włoch. Szybko zorientowała się, że detale botaniczne są często pomijane albo nieprawidłowo interpretowane. Jako przykład wymienia "Madonnę z Dzieciątkiem" Albrechta Dürera (obraz z 1526 r. znajduje się w zbiorach Galerii Uffizi). Można znaleźć tyle tekstów na temat symbolicznego znaczenia gruszki z tego obrazu, tymczasem przyglądając się unikatowemu kształtowi górnej części owocu, Dalla Ragione zdała sobie sprawę, że to stara odmiana jabłka - muso di bue. Roślina mateczna została w końcu odnaleziona na opuszczonym polu w Gualdo Tadino.

Owoce mają charakterystyczny wydłużony kształt z przewężeniem w połowie pionowej osi. Nadaje im to formę niemal odwróconej gruszki. Skórka jest gruba, gładka, żółto-zielona z czerwonymi smużkami, szczególnie od nasłonecznionej strony. Biały miąższ opisano jako kwaśny, aromatyczny i chrupki, niezbyt soczysty. Tradycyjnie muso di bue zbiera się w październiku. Już 1568 r. odmianę tę nazwał i opisał włoski naturalista–botanik i lekarz okresu renesansu - Pierandrea Matthioli. Wydaje się niemal pewne, że jabłko to jest przedstawiane na niektórych obrazach Carla Crivellego, renesansowego malarza, który tworzył dzieła w Wenecji i środkowych Włoszech.

Bywało też tak, że jabłko okazywało się z kolei gruszką. Na obrazie Francesca Squarcione "Madonna z Dzieciątkiem" (ok. 1460) po lewej stronie Marii widać owoc. Większość historyków sztuki nazywa go jabłkiem. Ja nie byłam jednak przekonana. By rozwiać wątpliwości, Isabella zaczęła przeglądać manuskrypty, poszukując frazy "płaskie jabłko". Dość szybko zorientowała się, że działający w Padwie malarz, kolekcjoner i pedagog przedstawił nie jabłko, lecz gruszkę - a konkretnie pera verdacchia, odmianę wykorzystywaną kiedyś w Umbrii do pieczenia i crostaty. Chcąc rozbudować swoją kolekcję drzew, Isabella wybrała się na rekonesans w sadach górnej doliny Tybru (Alta Valle del Tevere). Ostatecznie pera verdacchia znalazła się na polu w Pieve Santo Stefano. W opisie zamieszczonym na witrynie Archeologia Arborea można przeczytać, że skórka owocu jest gruba, a miąższ ma zielono-biały kolor i jest bardzo soczysty. Gruszki zbiera się we wrześniu. Człon verdacchia nawiązuje zarówno do barwy skórki, jak i pulpy. Owoc świetnie nadaje się na tarty czy konserwowania w occie. Jeśli nie pokroi się go na zbyt cienkie plastry, można go suszyć w piekarniku (Włosi szczegółowo opisują poszczególne etapy), a następnie przechowywać w bawełnianych woreczkach w przewiewnym miejscu.

Zaadoptuj drzewko

Działania Isabelli i jej współpracowników można wspomóc na kilka sposobów, m.in. adoptując drzewko. Decydują się na to ludzie także z odległych zakątków świata.

Od początku główny nacisk kładziono na tradycyjne systemy uprawy, historię kulinarną, [...] folklor i stare zwyczaje. Nieoczekiwanie, badania doprowadziły do ponownego odkrycia powiązań ze sztuką, średniowieczną i renesansową kulturą Umbrii i Toskanii. Niezwykłe dokumenty oraz informacje pozyskano ze starych podręczników rolnictwa i archiwów [...].

Isabella osobiście dba przez cały rok o swoje drzewka, a jest ich sporo, bo ok. 600. Między wrześniem a październikiem zbiera większość jabłek i gruszek. Przechowuje je w starej kaplicy w pobliżu swojego gospodarstwa. Owoce leżą w koszach koło fresków; historia zatacza więc koło: dosłownie i w przenośni.

Archeolog drzew robi swoje, nim będzie za późno...

Jak reagują eksperci na rewelacje i odkrycia Isabelli? Niektórzy są zainteresowani jej badaniami, inni podchodzą do nich sceptycznie. Jestem wiejską agronomką. Niektórzy specjaliści mnie ignorują.

Isabella jest autorką i współautorką kilku książek. Teraz pracuje nad nową pozycją, która ma się ukazać w przyszłym roku. Będzie ona traktować, bo jak by inaczej, o odkryciach związanych z owocami przedstawianymi przez renesansowych artystów. W dziełach sztuki kryje się tyle wiedzy. Trzeba to wszystko spisać, nim będzie za późno.

Od 2011 r. Dalla Ragione współpracuje m.in. z Fundacją Lwa Tołstoja w Jasnej Polanie, by zbadać i ochronić stare rosyjskie odmiany jabłoni.

« powrót do artykułu