Pisanki – średniowieczna tradycja i jej współczesna odsłona

[KopalniaWiedzy.pl 357]

Kolorowe pisanki nierozerwalnie wiążą się z Wielkanocą. Same jajka miały znaczenie symboliczne już epoce przedchrześcijańskiej. Poganie uznawali je za symbol odnowienia, nowego życia. Wczesne chrześcijaństwo przyjęło tę symbolikę, odnosząc ją do Jezusa Chrystusa oraz do nowego życia dla wiernych wyznawców Zbawiciela. Jednak zwyczaj malowania jajek w kontekście Wielkanocy najprawdopodobniej pojawił się dopiero w XIII wieku.

W tym czasie Kościół zabraniał spożywania mięsa i nabiału (w tym jajek) przez cały okres Wielkiego Postu. Jednak kury – które były ważnym źródłem protein – nie przestawały się nieść. Oznaczało to olbrzymie marnotrawstwo ważnego źródła białka. Kościelne przepisy nie zabraniały jednak przechowywania jajek. Dlatego też te jajka, które kury zniosły pod koniec Wielkiego Postu, gotowano na twardo, gdyż w takim stanie można było je przechować do czasu zakończenia okresu wielkopostnego. A okres ten kończy Wielkanoc. Nic więc dziwnego, że Wielkanoc zaczęła kojarzyć się z przechowywanymi ugotowanymi na twardo jajkami. Z czasem takie jajka zaczęto ozdabiać. Tak prawdopodobnie powstała znana nam obecnie pisanka.

Tradycja pisanek liczy sobie więc co najmniej kilkaset lat. Przechodziła w tym czasie zmienne koleje losów. Wiele z wzorów czy technik byłoby już zapomnianych, gdyby nie twórcy, którzy kultywują tradycję zdobienia jajek.

Pani Danuta Sroka jest jedną z najbardziej interesujących polskich twórczyń pisanek. Tworzyła je już w dzieciństwie, początkowo pod okiem babci. Od 1995 roku dokumentuje swoje prace. Pani Danuta ozdabia wydmuszki kurze, gęsie i strusie. Wykorzystuje przy tym różne techniki, w tym te najbardziej znane: batikowe (wosk), skrobane (rytownicze), naklejane (wycinanki) oraz złocone. Jak powiedziała portalowi Katolsk.no jajka wielkanocne pisane woskiem przypisane są do regionu lubelskiego, opoczyńskiego i podlaskiego. Pisanki skrobane utożsamia się z Opolszczyzną, oklejane występują na Kurpiach, a naklejane w regionie łowickim. Muszę jednak podkreślić, że przypisanie jakiegoś typu pisanek tylko do wybranych regionów jest bardzo dużym uproszczeniem. W rzeczywistości pisanki w tych samych technikach występują w całej Polsce. Zajmują się nimi ludzie z pasją, często nie zastanawiając się nad ich pochodzeniem i klasyfikacją.

Ulubionym typem artystki są pisanki drapane. Wstępnie nie wymagają wiele obróbki. Oprócz zrobienia wydmuszki, ufarbowania na jeden kolor i wysuszenia, nie potrzebują niczego więcej. Wystarczy je tylko na koniec… wydrapać. Wykonuję te pisanki już od wielu lat i muszę przyznać, że są coraz bardziej deprymujące… Długo zastanawiam się nad wzorem, niczego nigdzie nie podglądam, z premedytacją unikam patrzenia na własne wcześniejsze prace… Na początku twórczości postawiłam sobie za punkt honoru nigdy nie powtórzyć żadnego wzoru, a z biegiem lat staje się to coraz trudniejsze, mówi pani Danuta.

Początkującym twórcom pisanek oraz rodzicom, którzy chcą po prostu zrobić je z dziećmi, artystka zaleca pisaki, bibułkę czy kolorowy papier i nożyczki. Tradycyjne techniki pisankowe są bowiem naprawdę trudne. Nieustannie zadziwia mnie odwaga ludzi, którzy zaopatrują się w kistkę (lejek do pisanek batikowych) tuż przed samymi świętami z rozbrajająca ufnością, że przygotują sobie szybko udane pisanki! A batik w pisankach jest jedną z najtrudniejszych i pracochłonnych technik, jeśli nie najtrudniejszą. Kistka jest mechanicznie bardzo kapryśnym i nieprzewidywalnym narzędziem. Trzeba długo ćwiczyć, żeby ją „wyczuć”. Dla mnie pisanki batikowe to „wyższa szkoła jazdy”. Wykonuję je rzadko, ale mam do nich ogromny sentyment, bo przypominają mi babcię, od której nauczyłam się je robić.

Pani Danuta tak wspomina swoje pierwsze doświadczenia z batikiem. Swoją pierwszą kistkę zobaczyłam w wieku 6-7 lat. Babcia zawołała mnie do siebie, wycięła kawałek blaszki z puszki po konserwie, zwinęła w lejek i przymocowała drutem do patyczka. Nałożyła do lejka strasznie ciemnego wosku z szuflady w starym kredensie, rozgrzała nad świeczką i… ot tak sobie, lekko i zgrabnie, z tajemniczym uśmiechem na twarzy, zaczęła pisać po skorupce. Potem pisanka trafiła do wywaru z cebuli. Prawdziwa magia zaczęła się, gdy jajko było ugotowane, a babcia delikatnie, jeszcze gorące, wycierała je w szmatce. Spod wosku wyjrzały wiatraczki, pazurki, grabki i słońce. Pamiętam swój ogromny zachwyt, który trwa zresztą do dziś. Samego jednak pisaka jeszcze długo nie dostałam do ręki.

Prostsze są pisanki malowane kolorowymi woskami, Nakłada się je szpilką, a nałożonego wosku już się nie usuwa. W ten sposób szybko możemy osiągnąć spektakularne efekty. Uzależnione, oczywiście, od naszych zdolności plastycznych. Wiele satysfakcji dają też naklejanki. Pani Danuta szczególnie upodobała sobie wzory wycinanki koszaliński, której jest autorką.

Ulubione pisanki Danuty Sroki, pisanki drapane, powstają poprzez ufarbowanie wydmuszki na gorąco w jednym kolorze (w wywarach z warzyw lub barwnikach syntetycznych) i wydrapanie na nich wzoru ostrym narzędziem. Pani Danuta używa skalpela.

Spod ręki artystki wychodzą też pisanki wycinankowe. Danuta Sroka wykonuje je z papieru glansowanego. Główny element dekoracyjny stanowi tutaj wycinanka koszalińska. Podczas pracy nad nią wzór nie jest rysowany na papierze, a wychodzi bezpośrednio spod ręki. Tylko dwie rzeczy artystka uważa za kłopotliwe w tej dziedzinie: zdobycie odpowiednich nożyczek i przyklejanie wycinanek na powierzchnię jajka. Zasadnicze znaczenie w wycinankarstwie ma znajomość symetrii osiowej i precyzja w wycinaniu drobnych detali, czytamy na witrynie Agnusek.com.

Stosunkowo nową techniką w pisankarstwie są pisanki złocone. Powstają one w kilku etapach. Najpierw należy jajka pomalować na jeden kolor, następnie czarnym tuszem za pomocą stalówki nanoszone są kontury wzoru. Kontury wypełnia się złotą emalią (lakier i osobno złoty metalowy pigment) za pomocą pędzelka. Na koniec ponownie kontruje się złocone kształty.

Nie można też zapomnieć o najtrudniejszej z technik – batiku. Tutaj potrzebujemy kilku kolorowych farb, naturalnego wosku, pisaka (szpilki lub kopystki), podgrzewacza (świeczki, lampki naftowej) oraz naturalnego kwasu. Zajrzyjmy ponownie na witrynę Agnusek.com: technika batikowa na pisankach polega na nanoszeniu na przemian kolejnych warstwo wosku i farbowania w barwnikach w kolejności od barwy najjaśniejszej do coraz ciemniejszej. Na końcu autorka całkowicie usuwa wosk z pisanki odsłaniając wzór. To jednak tylko jeden z czterech typów batiku.

Typ drugi to pisanki wstępnie zafarbowane na jeden kolor, wypisane woskiem, a następnie trawione kwasem. W ten sposób powstają pisanki batikowe trawione, które charakteryzują się tym, że wzór na pisance jest ciemniejszy niż tło. Trzeci rodzaj pisanek batikowych to te, gdzie jajka w naturalny kolorze pisze się woskiem. Wosk jest pozostawiany lub częściowo tylko usuwany. W końcu rodzaj czwarty to białe jajka na których pisze się kolorowymi woskami.

« powrót do artykułu