Puchary dzwonowate – migracja idei, a nie ludzi

[KopalniaWiedzy.pl 358]

Przed około 4500 lat w Europie rozpowszechniły się puchary w kształcie dzwonów. Specjaliści od ponad 100 lat mówią o kulturze pucharów dzwonowatych i spierają się, czy jej pojawienie się to wynik mody, która spowodowała, że puchary takie szybko rozprzestrzeniły się pomiędzy różnymi grupami zamieszkującymi Europę, czy też ich pojawienie się ma związek z migracją przez kontynent ludu związanego z tą kulturą.

Jedne z największych badań genetycznych prehistorycznych ludzi ujawniło, że prawdziwe są obie hipotezy. Międzynarodowy zespół naukowy zsekwencjonował genomy 170 prehistorycznych mieszkańców Europy i porównał je z setkami innych starych i współczesnych genomów. Naukowcy dowiedzieli się dzięki temu, że na Półwyspie Iberyjskim i w Europie Środkowej szkielety znajdowane w pobliżu artefaktów kultury pucharów dzwonowatych nie należały do ludzi stanowiących jedną migrującą grupę. Inaczej wygląda sytuacja na terenie Wysp Brytyjskich. Tam osoby związane z pucharami stanowią odrębną populację, która niemal całkowicie zastąpiła wcześniejszych mieszkańców Wysp.

Jeśli wnioski wyciągnięte z badań są prawdziwe, oznacza to, że neolityczni rolnicy z Wysp zostali zastąpieni przez emigrantów reprezentujących kulturę pucharów dzwonowatych. Dla mnie to zaskoczenie. Ludzie, którzy zbudowali Stonehenge prawdopodobnie nie pozostawili po sobie potomków, a jeśli tak, to mieli bardzo niewielki udział w tworzeniu późniejszego składu ludności, mówi Pontus Skoglund, genetyk z Harvard Medical School, który nie brał udziału w badaniach. Część archeologów twierdzi, że studium to nie przesądza o skali migracji przedstawicieli kultury pucharów dzwonowatych, ale przyznają, że jest ono przełomowe.

Artefakty o kształcie dzwonów są tak zróżnicowane, że trudno jest je definiować jako wytwory jednej kultury. Dlatego też wielu badaczy mówi nie o kulturze pucharów dzwonowatych, a o zjawisku pucharów dzwonowatych. Powszechnie znajduje się puchary w kształcie odwróconych dzwonów, bardzo często odkrywane są też miedziane sztylety, kamienne osłony na nadgarstki czy charakterystyczne groty strzał. Jednak istnieje duże regionalne zróżnicowanie ceramiki i zwyczajów grzebalnych. Dodatkowe zamieszanie wprowadza olbrzymie rozpowszechnienie się tych zabytków – występują od Skandynawii po Maroko i od Irlandii po Węgry – jednak nie ma tutaj ciągłości geograficznej. Po kilkuset latach puchary dzwonowate przestały być używane.

Już badania genetyczne sprzed kilkunastu lat ujawniły, że niektórzy ludzie związani z pucharami dzwonowatymi migrowali, istnieją też pewne wskazówki sugerujące związek pomiędzy osobami związanymi z pucharami dzwonowatymi a migracją ludów stepu.

Podczas ostatnich badań 103 naukowców z dziesiątków instytucji przeprowadziło, pod kierunkiem genetyków Iñigo Olalde i Davide Reicha z Harvard Medical School, badania ponad miliona fragmentów DNA osób żyjących w Europie pomiędzy rokiem 4700 a 1200 przed Chrystusem. Naukowcy odmawiają komentarzy, gdyż wyniki ich badań nie zostały jeszcze opublikowane w recenzowanym czasopiśmie.

Wydaje się jednak, że badania obalają hipotezę, jakoby lud kultury pucharów dzwonowatych wyruszył z Półwyspu Iberyjskiego. Brak na to dowodów genetycznych. Nawet okoliczne ludy wykazują się odmiennością genetyczną. Wygląda więc na to, że – w przeciwieństwie do wcześniejszych zmian kulturowych, jakich doświadczyła Europa – mieliśmy tutaj do czynienia nie z migracją ludzi, a idei i technologii.

Wyjątkiem mogą być tutaj Wyspy Brytyjskie, gdzie pojawienie się pucharów dzwonowatych zbiega się w czasie ze zmianą składu genetycznego ludności. Zespół Reicha przeanalizował bowiem genomy 19 osób związanych z pucharami dzwonowatymi i odkrył, że pod względem genetycznym niewiele łączy tych ludzi z wcześniejszymi neolitycznymi mieszkańcami Wysp. Twórcy pucharów dzwonowatych z Wysp Brytyjskich byli za to bliżej spokrewnieni z 14 zbadanymi osobami z terenu dzisiejszej Holandii, a od wcześniejszych mieszkańców Wysp różniły ich m.in. jaśniejsze oczy i skóra. Zespół Reicha wyliczył, że na terenie Wysp doszło do zmiany aż 90% materiału genetycznego ludzi. Część uczonych nie jest jednak do tego przekonana. Przypominają oni, że w epoce brązu zaczęła rozpowszechniać się kremacja, więc wiele wcześniejszego materiału genetycznego uległo zniszczeniu.

« powrót do artykułu