Dwa nowe minerały w meteorycie z Poznania

[KopalniaWiedzy.pl 357]

Szczegółowe badania meteorytu Morasko prowadzone w ostatnim czasie przez naukowców z ośrodków uniwersyteckich w Poznaniu, Sosnowcu, Wrocławiu i Krakowie, doprowadziły do odkrycia dwóch nowych minerałów. Są to nie spotykane na ziemi fosforany: moraskoit i czochralskiit. Nazwa pierwszego minerału pochodzi od nazwy miejscowości Morasko, gdzie od 1914 roku oficjalnie są znajdowane fragmenty meteorytu żelaznego. Jest to dawna wieś na północy Poznania, dziś oficjalnie włączona w granice miasta. Natomiast drugi minerał został nazwany na cześć polskiego naukowca Jana Czochralskiego (1885–1953) – polskiego metalurga, chemika i krystalografa, znanego bardziej w świecie niż we własnej ojczyźnie. Jest on autorem metody syntetycznego otrzymywania kryształów krzemu, którą stosuje się dziś powszechnie przy produkcji mikroprocesorów.

Meteoryt Morasko, to właściwie największy deszcz meteorytów żelaznych w Europie, który według datowań węglem 14C  miał miejsce ok. 5000 lat temu, a więc po okresie ostatniego zlodowacenia. W wyniku upadku w miękki materiał gliniasto-piaszczysty powstało 8 kraterów impaktowych. W otoczeniu kraterów do dziś znajdowane są fragmenty meteorytów. Naukowcy szacują masę materiału, który do tej pory został znaleziony, na około 1800 kg i ciągle znajdowane są duże fragmenty, jak ostatnio (kwiecień 2015) meteoryt o wadze ok. 185 kg. Do tej pory największym okazem  jest znaleziony 8 października 2012 roku przez Magdalenę Skirzewską i Łukasza Smułę meteoryt ważący po oczyszczeniu 261,2 kg (jest w naszym Muzeum Ziemi).

Meteoryt Morasko jest zaklasyfikowany do głównej grupy meteorytów żelaznych (IAB-MG), ale wykazuje drobne anomalne cechy chemiczne (m.in. bardzo niską zawartość irydu). Składa się w głównej masie z metalicznego żelaza ze znaczną zawartością niklu (przeważnie około 6 %). W metalu spotyka się owalne nodule wielkości do kilku centymetrów, zbudowane głównie z grafitu i troilitu (siarczek żelaza), które dodatkowo zawierają kilkanaście innych rzadkich minerałów.

Z  minerałów niespotykanych na Ziemi można na przykład wymienić troilit, schreibersyt, ałtait, czy kosmochlor.

Są również minerały, które znamy z powierzchni ziemi. Wśród nich jest liczna grupa fosforanów. Najczęściej spotyka się apatyt w odmianach chlorapatytu i fluorapatytu.  W nodulach odkryto również inne pozaziemskie fosforany  jak buchwaldyt, brianit, merrilit, a ostatnio właśnie do tej grupy dołączyły dwa zupełnie nowe minerały odkryte przez polskich uczonych: moraskoit i czochralskiit.

Jest to wynik współpracy mineralogów z pięciu polskich ośrodków uniwersyteckich, prowadzących systematyczne badania w ramach projektów kierowanych przez prof. Łukasza Karwowskiego (Uniwersytet Śląski) i prof. Andrzeja Muszyńskiego (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), przy współudziale prof. Ryszarda Kryzy (Uniwersytet Wrocławski) i Evgenija Galuskina (Uniwersytet Śląski). W specjalistycznych badaniach brali też udział fizycy i chemicy: prof. Joachim Kusz (Uniwersytet Śląski), dr Katarzyna Helios i prof. Piotr Drożdżewski (Politechnika Wrocławska) oraz prof. Maciej Sitarz (AGH Kraków).

Obydwa nowe fosforany zostały oficjalnie zatwierdzone jako nowe minerały przez Komisję Nazewnictwa i Klasyfikacji Nowych Minerałów Międzynarodowej Asocjacji Mineralogicznej (CNMNC IMA). Okazy referencyjne dwóch nowych minerałów znajdują się w Muzeum Mineralogicznym Uniwersytetu Wrocławskiego.

Moraskoit to Na₂Mg(PO₄)F. Tworzy w nodulach troilitowo-grafitowych agregaty o wielkości do 1.5 mm, a poszczególne ziarenka osiągają wielkość do 300 µm. Jest bezbarwny i przezroczysty. Struktura krystaliczna jest podobna do jego syntetycznego analogu. Szczegółowe dane tego nowego minerału zostały niedawno opublikowane w czasopiśmie Mineralogical Magazine (79/2, 2015).

Czochralskiit – Na₄Ca₃Mg(PO₄)₄, występuje także tylko w małych nodulach o średnicy 1-3 mm. Wielkość jego ziaren dochodzi do 150 µm. Jest bezbarwny, przezroczysty z połyskiem szklistym i białą rysą. Struktura krystaliczna jest  typu syntetycznego glaserytu. Szczegółowe dane tego nowego minerału są przygotowane do publikacji w czasopiśmie Journal of European Mineralogy.

Dwa nowe minerały opisane z Moraska rozszerzają listę kilkunastu fosforanów znanych wcześniej z meteorytów i innych obiektów pozaziemskich – niektóre z nich nie były do tej pory znalezione w skałach powstałych na Ziemi. Fosforany są głównym nośnikiem fosforu w materii kosmicznej, a ogromne zainteresowanie nimi wynika m.in. z ważnej roli jaką miał pełnić fosfor przy powstaniu życia w naszym Układzie Słonecznym. Ich holotypy (okazy minerałów opisanych po raz pierwszy na świecie) zostały przekazane Muzeum Mineralogicznemu Uniwersytetu Wrocławskiego, które jest jednym z zaledwie dwóch muzeów w Polsce upoważnionych do przechowywania holotypów minerałów, która spełnia wymogi Międzynarodowej Asocjacji Mineralogicznej – International Mineralogical Association (IMA) dotyczące przechowywania i udostępniania holotypów.

« powrót do artykułu